Gij zult niet...

Dit achtergrondverhaal verscheen in februari 2014 in Lef Magazine.

Tekst Linda van Doorn
Illustraties Neeltje Geurtsen

In de Islam is alcohol- en drugsgebruik verboden. In het Jodendom en Christendom behoort onder andere wijn tot vele rituelen, maar dronkenschap wordt afgekeurd. Toch komt verslaving in deze kringen – natuurlijk – ook voor. Hoe gaan religieuzen hiermee om?  ‘De kennis over verslaving is in de Islam heel gering’, vertelt Mamoun El Loukili, die als coach is verbonden aan Victas Verslavingszorg. ‘Daarom zijn wij afgelopen jaar rond Ramadan een project gestart om de allochtone doelgroep meer te bereiken. De Ramadan heeft veel gelijkenis met een afkickproces. Lichamelijk, maar ook geestelijk ontgiften.’ 
El Loukili schreef meerdere Imams van verschillende moskeeën in het Utrechtse aan. Zij stonden er direct achter om de doelgroep bewuster te maken van de hulp die er kan zijn bij een verslaving en namen het onderwerp op in hun gebed op de eerste vrijdag van de vastenperiode.  El Loukili: ‘Veel mensen uit onze doelgroep, maar ook in de moskee, zijn niet bekend met verslavingszorg. Het taboe dat binnen de Islam op verslaving rust is erg groot. Ik denk groter dan bij andere gemeenschappen. Er wordt niet over gepraat, laat staan dat mensen de stap ondernemen om voor zichzelf op onderzoek uit te gaan.’

Middelenverbod
Dat er zo’n groot taboe op rust is niet zo gek. Binnen het Islamitische geloof is het gebruik van geestverruimende middelen verboden. Abdel Salhi, een van de Imams die aan het project meewerkte vertelt: ‘Allah heeft ons geschapen met een verstand, waarmee wij verheven zijn boven alle andere schepselen. Door het gebruik van geestverruimende middelen is ons verstand tijdelijk uitgeschakeld. Onze geest is even ‘weg’ en we hebben geen controle meer over ons lichaam en ons handelen. Daarom is het verboden.’

'Allah heeft ons geschapen met een verstand waarmee wij verheven zijn boven alle andere schepselen'

En als iemand iets niet mag gebruiken, dan komt verslaving ook niet voor zou je zeggen. ‘Dat is natuurlijk niet waar’, zegt Mamoun El Loukili. ‘De praktijk leert dat mensen gewoon mensen zijn. Dat iemand moslim is, wil niet zeggen dat hij immuun is voor problemen, verleidingen en andere dingen die mensen naar middelen laten grijpen. Het probleem kan iedereen treffen, of je nu gelovig bent of niet. We hebben allemaal organen en hersenen en zijn allemaal kwetsbaar voor verleiding en stress. Een moslim is niet minder kwetsbaar. Wel zwijgt men erover uit loyaliteit aan de familie. Dat is te prijzen, maar het is ook lastig want daardoor wordt er ook minder snel om hulp gevraagd. Die ‘wij’ cultuur heeft wel weer als voordeel dat de hele familie achter iemand staat als de stap naar de hulpverlening eenmaal genomen is. Alleen die stap zetten, dat is het probleem.’

Meer hulp voor moslims
Het project van Victas om in het gebed op de eerste vrijdag van Ramadan aandacht te besteden aan verslaving en hulpverlening, heeft zijn vruchten afgeworpen. El Loukili: ‘Een derde van de stad Utrecht is allochtoon, maar dat zagen we in ons cliëntenbestand niet terug. Sinds het project kloppen meer moslimjongeren met folders die ze in de moskee hebben gekregen bij verslavingszorg aan. Maar ook ouders – vooral moeders – herkennen het probleem nu sneller bij hun kroost en zoeken dus naar meer informatie.’
Ook komen veel jongeren bij Imam Abdel Sahli voor advies. ‘Ze hebben vaak een goede intentie om van hun verslaving af te komen, maar ze kunnen het gewoonweg niet. Ik geef advies en stel samen met de verslaafde een programma op waarmee ze stap voor stap kunnen stoppen met gebruiken. In sommige gevallen stuur ik ze door naar verslavingsinstellingen.’
Voordat El Loukili coach werd, werkte hij als veldwerker bij een inloophuis van Victas. ‘Ik dacht dat dat de drempel voor moslims om met mij te praten zou verhogen, omdat ze zich zouden schamen, maar het maakte het juist makkelijker. We kennen elkaars cultuur en achtergrond en hebben vaak aan een half woord genoeg. Ik denk sowieso dat personeel van dezelfde afkomst in de verslavingszorg wel goed kan zijn voor de eerste stap. Daarna moet het gewoon neutraal zijn. Een behandeling moet niet gegeven worden vanuit de bijbel of koran, maar er moet wel respect zijn voor ieders geloof. Als iemand wil bidden, moet dat kunnen. En ook qua voedsel. Een goede instelling zorgt ook voor halal voedsel.’
Imam Abdel Salhi: ‘Ik vind dat betrokken instanties niet genoeg aandacht hebben voor dit hardnekkige probleem. Ze zouden meer hulp in moeten roepen van Imams, zodat wij samen kunnen zorgen dat ook de allochtone doelgroep de weg naar verslavingszorg kent.’

'Met de Hogere Macht bedoelen wij God zoals hij zich in de Bijbel bekend heeft gemaakt'

De zweep erover!
De bespreekbaarheid van verslaving binnen de Islam lijkt in Nederland dus redelijk goed te noemen. In andere landen is dat wel even anders. Zo werden vijftien Indonesische mannen afgeranseld als straf voor gokken. Dit gebeurde in het openbaar, zodat anderen konden zien en vrezen. Ook in Nigeria werden drinkers veroordeeld tot tachtig zweep- of stokslagen. In Iran werden twee alcoholgebruikers zelfs ter dood veroordeeld. Klinkt middeleeuws, maar niets is minder waar. De veroordeling vond plaats in 2012.
Imam Abdel Salhi: ‘Onterecht, want verslaving is een ziekte en je kunt er vanaf komen en weer terugkomen bij Allah door berouw te tonen. Allah is barmhartig.’

Christelijke benadering
De Hoop GGZ in Dordrecht werkt juist wel vanuit een christelijke benadering en dat is in de hele instelling te merken. Bij de receptie hangt een groot schilderij met de afbeelding van een Bijbels tafereel en door het hele pand zijn passages uit de Bijbel te lezen. ‘We zijn als verslavingsinstelling begonnen’, vertelt stafmedewerker Frans Koopmans. ‘Maar vanaf 1999 richten we ons ook op psychosociale hulpverlening en sinds een aantal jaren eveneens op psychiatrie voor jeugd en volwassenen.’

Het zijn niet alleen Christenen die bij De Hoop worden opgenomen. Iedereen kan er terecht. ‘Maar we maken wel duidelijk dat het werk van De Hoop z’n grondslag heeft in het Christelijke geloof.  We organiseren bijvoorbeeld avondsluitingen, gebedsbijeenkomsten en lofprijsavonden. Niemand is verplicht daaraan mee te doen, maar je kunt niet om het feit dat we een Christelijke organisatie zijn heen.’
Wie denkt dat De Hoop de behandeling compleet op Bijbelstudie baseert, heeft het mis. ‘Dat zouden zorgverzekeraars nooit toestaan. We werken net als andere ggz-instellingen gewoon met erkende methodieken. In een van onze centra maken we gebruik van het Minnesota model, maar bijvoorbeeld met de Hogere Macht die in een van de stappen genoemd wordt, bedoelen wij dan wel de God zoals Hij zich in de Bijbel bekend heeft gemaakt.’

De zonde in ons moet worden gedood, anders zal de zonde ons doden 

Satanische list
Op de website van de Hervormde Gemeente de Bron in Urk is een preek van voorganger Ds. P. van der Kraan te beluisteren. Hij droeg de preek voor naar aanleiding van het grote alcoholprobleem op Urk. Het aantal forse drinkers onder jeugdigen lag daar met 38 procent hoger dan het landelijk gemiddelde. In de anderhalf uur durende zondagdienst preekte Van der Kraan onder andere het volgende: ‘Word niet dronken van wijn, maar word vervuld met de geest. Dat is een uitdrukkelijke wil van God. Het is een indringend bevel. U zou denken dat deze woorden toch wel nagelaten zouden kunnen worden aan ons bekeerde mensen, maar wie van u de listen van Satan kent en zijn eigen zondige hart heeft leren kennen, weet dat ook na ontvangen genade alle zondige verleidingen springlevend zijn.’
Satan dus, alcoholmisbruik is volgens deze voorganger een list van Satan. Frans Koopmans: ‘Dat is op zich een hele pittige uitspraak en het verschilt per kerkelijke gemeente hoe alcoholmisbruik benoemd wordt. We realiseren ons bij De Hoop dat verslaving niet is zoals God het leven bedoeld heeft, maar we zullen het zeker niet direct vanaf het begin als kwaad of zondig gedrag benoemen. Als je het woord ‘zonde’ overigens letterlijk vertaalt, dan spreek je van ‘je doel missen’ en daar kan ik al meer mee. Het doel volgens het christelijk geloof is om te leven in harmonie met God en met anderen. Door een verslaving is de kans groot dat je dat doel mist.’
 
Ziekte is a-moralisatie
Wordt verslaving in het Christendom net als in de wetenschap als ziekte gezien? Of als straf van God? Een list van Satan? Koopmans: ‘Verslaving wordt in de wetenschap gezien als een hersenziekte. De hersenen zijn betrokken bij alles wat we doen, dus ook bij een verslaving. Maar om verslaving alleen als hersenziekte te zien vind ik lastig. Ziekte is wat afwijkt van normaal, maar wat is dan normaal? Of: ziekte wordt gezien als een schadelijke stoornis. Maar dan kun je weer de vraag stellen wat ‘schadelijk’ is. En wat is een stoornis? Kun je verslaving concreet bij iemand aanwijzen? Mijn inziens is verslaving vooral een heel menselijk probleem. De apostel Paulus worstelde in zijn eigen leven met verkeerde dingen: Ik doe geen dingen die ik wel zou moeten doen en ik doe wel dingen die ik niet zou moeten doen.’
Koopmans vindt het een verarming als verslaving alleen maar als ziekte wordt gezien. ‘Op die manier wordt verslavingsproblematiek volledig uit het morele gehaald en dat vind ik niet terecht. ‘Verslaving is niet een moreel probleem maar een ziekte’, wordt er eigenlijk gezegd. Ik ben ervan overtuigd dat je ook bij verslaving niet kunt ontsnappen aan moraliteit. En de aard van deze moraliteit wordt uiteindelijk bepaald door je levensideologie.’
Het taboe dat binnen het Christelijke geloof op verslaving rust is volgens Koopmans minder groot dan vroeger. ‘Hoewel er natuurlijk ook wel personen binnen kerken zijn die wel een stuk harder zijn. Bijvoorbeeld binnen kerkelijke gemeenschappen waar vooral zonde benadrukt wordt, kan de schaamte bij verslaafden groter zijn.’

Jezus antwoordde hun: Voorwaar, voorwaar, Ik zeg u: Ieder die de zonde doet, is een slaaf van de zonde. Nu blijft een slaaf niet voor eeuwig in huis, maar de Zoon blijft wel voor eeuwig. Dus wanneer de Zoon u vrij zal maken, zult u werkelijk vrij zijn. (Johannes 8:34-36)

Zonde vs. genade
‘Wie beneveld is door drank, stelt zichzelf niet die levensbelangrijke vraag Mijn ziel, doorzie nou je lot, kun je rechtvaardig verschijnen voor God? En daar is het Satan precies om te doen. Losbandigheid, liederlijkheid, verdorvenheid en reddeloosheid onder invloed van alcohol’, zo preekt Van der Knaap verder in zijn dienst over alcoholgebruik. Daar komt de Duivel weer om het hoekje kijken. ‘Satan stelt alles in het werk om onze leegte te vullen en alcohol is een van de middelen die hij ons daarvoor aanreikt. Maar na telkens weer naar de fles grijpen, zal ons leven nog steeds niet echt ‘vol’ raken. Daar is een andere geest voor nodig en die komt niet uit een fles. Dat moet de Heilige Geest zijn die afkomstig is van boven.’
De Urkse voorganger ziet alcoholmisbruik en verslaving echt als een manier van Satan. Zondig dus.
Koopmans: ‘Wij proberen de verslaafde en de problematiek in de eerste plaats te benaderen vanuit de allesoverheersende genade van God. Als je een verslaafde een zondaar of slecht noemt, bevestig je juist meestal het lage zelfbeeld dat zij toch al hebben. Daar help je hen in eerste instantie niet mee.’

Jodendom
‘Het Jodendom propageert vooral vrijheid’, zo vertelt Rabbijn Evers van het Nederlands-Israëlitisch Kerkgenootschap. ‘Dus ook vrijheid van verslaving. Als je afhankelijk bent van alcohol, ben je ook je spirituele vrijheid kwijt.’
Verslaving heeft twee aspecten, volgens Rabbijn Evers. ‘Ten eerste ben je afhankelijk van aardse, fysieke dingen zoals tabak, alcohol of drugs. Maar ook wordt alle energie uit je getrokken. Energie die je aandacht weghaalt bij andere, meer  belangrijke dingen van het leven.’

Alcohol als test
Toch is het drinken van vooral wijn gebruikelijk in veel Joodse rituelen. ‘Bij vreugdevolle gebeurtenissen zoals een Beriet mila (besnijdenis), wordt de beker wijn er bij gepakt. Maar ook aan het begin van Sjabbat, de wekelijkse rustdag in het Jodendom.’ Volgens de Talmoed – een van belangrijkste boeken in het Jodendom – moet het uitspreken van het dankgebed na de maaltijd bij voorkeur over een beker met wijn gebeuren.
In sommige boeken staat geschreven dat alcohol wel gebruikt kan worden om de echte karaktereigenschappen van een mens te ontdekken. Als een soort testcase. ‘Behalve dat wijn vrolijker maakt, maakt het ook losser. Het legt diepere lagen van het bewustzijn bloot. Je leert iemands ware persoon kennen.’

'Het is geen onderwerp van gesprek: verslaving komt in het Jodendom weinig voor'

In preken in de synagoge komt het onderwerp verslaving weinig aan bod, volgens Rabbijn Evers. ‘Niet omdat er een taboe op rust, het is gewoon geen onderwerp van gesprek. Gelukkig komt verslaving in het Jodendom weinig voor. We zien dat ook niet als ziekte. Het verliezen van je zelfbeheersing kan niet als ziekte of afwijking worden gezien.’ Die zelfbeheersing is een groot aspect in het Jodendom. De religie ziet weinig in een volledige onthouding van genot zowel voor wat betreft eten en drinken als op seksueel gebied. Verboden op alcohol of wat dan ook bestaan dus niet. ‘Jezelf in de hand houden is de leus. De overwinning van je intellect op emotie. Een gecontroleerd gebruik van alcohol leert de mens misschien nog wel meer zelfbeheersing dan een compleet verbod.’

Nazireeër
In het Jodendom kunnen gelovigen zich volledig toewijden aan God en zich afzonderen van allerlei soorten van vreugde en genot. Daar horen ook wijn of andere bedwelmende dranken bij. De Nazirer-gelofte heet het en iemand die de gelofte aflegt is een Nazireeër. Zij mogen niets van de druivenstok consumeren,  dus ook geen druiven, rozijnen of azijn. Evers: ‘De reden om deze gelofte te doen zou bijvoorbeeld kunnen zijn om niet in alcoholisme te vervallen. Tegenwoordig wordt de gelofte echter niet meer afgelegd, omdat je er niet meer vanaf kunt komen. Vroeger kon dat nog wel door bepaalde offerrituelen, maar dat kan niet meer.’

Verplicht drinken
Drinken is tijdens ‘Poerim’ toegestaan of soms zelfs verplicht. Tijdens dit feest wordt gevierd dat het Joodse volk vijf eeuwen voor Christus werd gered door een tip van de goede Mordechai die weer had gehoord dat slechterik Haman het volk wilde  uitroeien. Hoewel dronkenschap wordt afgekeurd, is het tijdens Poerim in sommige gebieden juist het gebruik om zoveel alcohol te drinken dat men geen onderscheid meer kan maken tussen de gezegden ‘gezegend zij Mordechai en vervloekt is Haman’.
‘Verplicht drinken kun je dat feest wel noemen’, vertelt Rabbijn Evers. ‘Er bestaat onder gelovigen wel een meningsverschil hoe je dat gebruik tijdens het feest moet interpreteren. Veel Rabbijnen vatten de aansporing tot overmatig alcoholgebruik niet letterlijk op, om excessen te voorkomen.’

Tien procent van de mensen raakt verslaafd. Zoveel staat vast. Ook in de Islam, terwijl daar het gebruik van geestverruimende middelen verboden is. Ook in het Christendom terwijl men daar alleen met mate drinkt en ook in het Jodendom terwijl zij een kei in zelfbeheersing zijn. Een ding is dus zeker: Iedereen, gelovig of niet, is maar gewoon een mens die aan de ziekte verslaving kan lijden.