Voedingshypes: warheid of waarheid?

Tekst: Anne van den Berg
Illustraties: Neeltje Geurtsen

Ook al lijkt het tegendeel waar, voedingshypes zijn van alle tijden. Zonder social media duurde het 150 jaar geleden alleen net een tikkie langer voordat een hype zich wereldwijd verspreidde. Horace Fletcher (1849-1919) was degene die misschien wel de allereerste foodhype de wereld in hielp, aldus Peter Scholliers, professor aan de Vrije Universiteit Brussel met als specialisme voedingscultuur. Fletcher was een Amerikaanse gezondheidsgoeroe die het ‘fletcheren’ bedacht, oftewel het extreem grondig kauwen op voedsel waardoor ons lichaam twee keer zoveel voedingsstoffen zou opnemen. Door middel van lezingen en kranten won fletcheren langzaam maar zeker terrein. Tot de Universiteit van Cambridge in 1890 besloot om Fletchers theorie toch maar eens te onderzoeken. Grondig kauwen voor een betere opname van voedingsstoffen bleek de reinste onzin: ons lichaam is zelf prima in staat om eten af te breken. Of je nou tot in den treure op een kilo wortels kauwt, of het in een keer naar binnen schrokt, je krijgt hetzelfde aantal vitaminen en mineralen binnen. Deze wetenschap kwam net op tijd: het Amerikaanse leger stond op het punt om Fletchers voedselwet door te voeren voor hun troepen hongerige soldaten.

Extremen
In de tijd van nu, met een wereldwijde toename van overgewicht,is het ergens niet gek dat we zo op zoek zijn naar gezonde leefwijzen. Maar zoals met elke ontwikkeling, zie je ook extremen. Op Instagram heerst bijvoorbeeld de rage om foto’s te plaatsen van je bord met veggies (#healthyfood). Het stikt er van de fitgirls (#killerbody), sixpacks (#workhard) en groene smoothies (#healthysnack). Met zo’n overweldigende informatiestroom voor mensen die de dood zo ver mogelijk buiten de deur willen houden, zijn er ook allerlei mensen die proberen een graantje mee te pikken. We hebben het dan over de eetcoaches, ervaringsdeskundigen en eigenlijk iedereen die zijn mening deelt op social media. Het stikt ervan. Los van het massaal promoten van algemene hypes zoals het oermensdieet (Paleo), juicing en het glutenvrije dieet, zijn er ook nog de extreme en zelfs gevaarlijke uitspraken.

'Alle vermageringsdiëten werken, want link- of rechtsom krijg je uiteindelijk minder calorieen binnen'

De meiden vanThe Green Happiness (137.000 likes op Facebook) schotelden hun volgers naast strenge voedseleisen (geen suiker, brood, zuivel, soja of vetten) ook het zogenaamde oil pulling voor. Deze uit India afkomstigevorm van mondverzorging waarbij je een eetlepel olie in je mond neemt en 20 minuten (!) spoelt, zou goed zijn voor allerlei lichamelijke en geestelijke klachten. Oil pulling is wetenschappelijk gezien niets meer dan een mondvol nonsens. Zelfs het blad Happinez erkent dat er eigenlijk geen bewijs voorhanden is, maar promoot het goedje toch. Ook Rens Kroes (zus van en geen expert maar ‘creatieve ervaringsdeskundige') riep haar 280.000 instagramvolgers op om drie weken lang, twee maal daags een glas klei te drinken. De klei zou volgens Kroes vol zitten met kiezelzuur, fosfor, mangaan en kalium. Bovendien zouden de enzymen in de klei het lijf helpen om goede mineralen te absorberen en overtollig vocht, pus en ‘negatieve straling’ af te voeren. ‘Het is even doorzetten,maar je houdt er een diep gereinigd lichaam aan over!’ aldus de zelfbenoemde powerfoodie. De voedingswetenschap stond op haar achterste poten, maar de vraag is in hoeverre die boodschap aankwam bij het grote publiek.

Quick fix
De voedingswetenschap moet met haar genuanceerde boodschap opboksen tegen allerlei extremen. En het is vechten tegen de bierkaai, want de boodschap van alles wat matig wetenschappelijk onderbouwd is, is oh zoveel makkelijker en fijner om te geloven. Luc Bonneux is arts en epidemioloog (deskundige over de gezondheid van bevolkingen). In 2011 kwam zijn boek En ze leefden nog lang en gezond. Hoeg gezondheid een industrie werd uit. Hij legt uit dat mensen op zoek zijn naar een quick fix: ‘Helaas zijn mensen gevoelig voor resultaten op de korte termijn. Alle vermageringsdiëten werken, want links- of rechtsom krijg je uiteindelijk minder calorieën binnen. Of je nou eiwitten, koolhydraten of vetten uit je dieet streept; je verlaagt daarmee simpelweg je calorie-inname.’ Bovendien zijn diëten vaak niet zo lekker en ga je daardoor überhaupt minder eten (denk aan groene spinaziesmoothies, eiwitshakes of chiazaden). Bonneux: ‘Na een tijd heb je er weer genoeg van en val je terug in je gewoontes, waardoor de kilo’s terug komen. Adviezen vanuit de voedingswetenschap worden heel makkelijk weggewuifd, want hee: als je wel dat brood eet, dan val je niet af.’ De wetenschap weet al jaren dat we divers moeten eten zodat we alle nuttige stoffen binnenkrijgen. Het weglaten of overmatig innemen van componenten is ongezond. Maar afvallen moet vandaag - en liever gisteren - met zo weinig mogelijk moeite en met groots resultaat. Het is van hetzelfde laken een pak met trainingsmethoden, zoals de 7 minute workout.

Overtrokken berichtgeving
Een gerandomiseerde studie met controlegroep voor onderzoek naar voeding, is in de basis al moeilijk omdat je exact moet bijhouden wat iemand eet. Ideaal gezien zou iemand ook niet van op de hoogte moeten zijn dat alles wordt bijgehouden. Bovendien wil je mensen niet lang blootstellen aan gevaren. Zo laat je bijvoorbeeld niet duizenden mensen vezelarm eten, om te kijken of het dikke darmkanker bevordert. Veel van wat we weten, weten we dan ook al heel erg lang. Alles wat er recent is bijgekomen, is waarschijnlijk niet waar. Martijn Katan is emeritus hoogleraar voedingsleer aan de Vrije Universiteit Amsterdam en schreef het boek Voedingsmythes, waarin hij met verve de wetenschappelijke feiten laat winnen van losslingerende overtuigingen en commerciële belangen. Katan schrijft: ‘We worden overspoeld met berichten over heilzame of juist schadelijke effecten van eten en drinken. Die zogenaamd gunstige effecten zijn vaak niet gebaseerd op harde wetenschap - en de veronderstelde nadelige effecten ook niet. Zo ontnemen hypes het zicht op wat voeding écht voor invloed heeft op de gezondheid. ’Volgens Katan ligt de oorsprong van die mythes onder andere bij het feit dat onderzoekers zich laten verleiden om hun ontdekkingen wat aan te dikken. Ze worden daartoe gestimuleerd door hun universiteiten, die de publiciteit zoeken in de hoop op meer gelden studenten. En dat leidt dan weer tot overtrokken persberichten.

Oversimplificatie
De PR-afdelingen van sommige universiteiten spelen dus een rol, maar het ligt gecompliceerder. Alan Jay Lenovitz schreef The Gluten Lie, dat niet alleende leugens rondom gluten tackelt, maar ook die rondom suiker, zout en vet. Volgens hem zit het probleem bij de mensen die een verkeerd beeld schetsen van de kracht van studieresultaten. Lenovitz: ‘Neem bijvoorbeeld een studie naar gluten die werd gedaan aan de Monash Universiteit in Australië. De gerenommeerde, van de voedselindustrie onafhankelijke, onderzoekers schreven in de conclusie dat symptomen van het prikkelbare darmsyndroom meer frequent waren in de groep die gluten had gekregen dan in de groep zonder gluten.’ Wat later werd het onderzoek herhaald aan dezelfde Monash Universiteit, gebruikmakend van een strakker vormgegeven trial. Dit keer was de uitkomst dat er geen effecten waren van gluten op mensen met zelf gediagnosticieerde glutenintolerantie.‘Mensen denken dan dat de wetenschap van gedachten is veranderd, maar mensen snappen gewoon niet hoe de wetenschap werkt. In werkelijkheid is er meer data geproduceerd. Maar het kwaad is dan al lang geschied: er worden verkeerde conclusies getrokken uit voorgaande studies, te lezen in talloze bestsellers, terwijl het feitelijk al heel moeilijk is om uit een studie überhaupt al een algemene conclusie te trekken.’En zo gebeurt het dat rode wijn de ene dag nog best gezond is, en de andere dag kankerverwekkend. Mensen verliezen op die manier het geloof in de wetenschap. In veel gevallen haalt die kankerverwekkende wijn niet eens de krant (het eerste nieuwtje was nieuwswaardiger), waardoor je als publiek thuis blijft zitten met ideeën die niet kloppen, of achterhaald zijn.

Rol van de media
Koen Venema is bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van Maastricht en gespecialiseerd in voeding en het maagdarmkanaal. Hij doet al 16 jaar onderzoek naar het effect van voeding op het lichaam. Afgelopen jaar belde Pauw hem op. ‘Of ik tegenover Kroes wilde zitten om in discussie te gaan over het kleideet. Leuk, zei ik, maar zij bleek vier weken niet beschikbaar. Erg jammer, want vervolgens zat ze wel bij RTL Late Night, zonder een wetenschapper tegenover haar die de methode kon ontkrachten.’ Dat de enzymen in klei mineralen zouden opnemen, is volgens Venema bijzonder onwaarschijnlijk en eigenlijk onmogelijk. Ook de afvoer van negatieve straling via klei vindt de onderzoeker erg dubieus. ‘Bij het nuttigen van zo’n grote hoeveel klei bestaat zelfs de kans dat er een ernstig vitaminetekort ontstaat. Vitaminen worden niet meer opgenomen, maar komen er samen met de klei van achteren weer uit.’ Toen Pauw vroeg welke voedingshypes nog meer onzin zijn, zodat ze een andere goeroe konden uitnodigen, vroeg Venema of het niet gewoon beter was om in het algemeen uit te leggen wat wel een gezond voedingspatroonis.

'Als ik als wetenschapper schrijf over overgewicht, is dat niet sexy. Maar als ik zeg dat we allemaal dikke apen zijn, is er wel interesse'

‘Ik heb nooit meer wat van ze gehoord. Zulke info is niet spannend genoeg.’ Venema merkt anderzijds dat hij het moeilijk vindt om zijn wetenschap op een begrijpelijke manier uit te leggen. ‘Ik geef lezingen aan diëtisten, maar ik vind het erg moeilijk om die mensen in een half uurtje bij te spijkeren. Liever hebik dan een sessie van vijf uur, maar dan ligt iedereen te slapen van de saaie wetenschap. Het is gewoon moeilijk om voldoende diepgang aan de gemiddelde consument mee te geven.’ Ook de eerdergenoemde Scholliers herkent het probleem: ‘Als ik als wetenschapper schrijf over overgewicht, dan is dat niet sexy genoeg. Maar als ik zeg dat we allemaal dikke apen zijn, dan is er wel interesse. Het probleem is dat belangrijk nieuws niet altijd wordt opgepakt, en als dat wel gebeurt, is dat op papier met te weinig woorden en op beeld met te weinig minuten.’

Van godsdienst naar gezondheidsdienst
Levinovitz schreef The Gluten Lie omdat hij het tijd vond om alle leugens rondom voeding recht te zetten. Zijn boek werd lovend ontvangen, maar kreeg ook kritiek. Naar eigen zeggen had hij zich onvoldoende gerealiseerd dat sommige mensen geen behoefte hadden aan die waarheid. Levinovitz: ‘Die mensen zijn verward, hebben bijvoorbeeld chronische pijn en worden door de gewone medische wetenschap afgeschreven. Ze hebben een bepaald dieet omarmd en zijn daarin gaan geloven. Het placebo-effect is heel erg sterk. Ze hebben geïnvesteerd in een levensstijl en willen niet dat iemand die van hen afneemt.’ Benjamin Zeller, onderzoeker en docent religie aan Lake Forest College in Chicago schreef hierover dat ‘voedselregels tegenwoordig de ankers vormen die individuen gebruiken om te kunnen navigeren in het moderne leven vol angsten en onzekerheden.’ Mensen gebruiken voedingsregels dus voor het creëren van hun identiteit. De geest is sterk.
Luc Bonneux herinnert zich in zijn jonge jaren als arts nog een moeder die macrobiotisch at. Het dieet is nu zowat verdwenen, deels omdat macrobioten zonder voedingssupplementen allemaal vitaminetekorten kregen en een hoge bloeddruk, door een extreem hoge zoutinname. De moeder kon of wilde geen borstvoeding geven, en verving dit door een dieet op basis van koemelk met zeezout. Bonneux: ‘Na de eerste baby, kreeg ook haar tweede baby een beroerte. De onrijpe nieren van baby’s kunnen al dat zout niet verwerken. Moeder werd uit de ouderlijke macht gezet. Ze geloofde heilig in het dieet en is waarschijnlijk tot in de lengte van dagen boos op de man die haar kinderen afpakte.'

Gezond verstand
Niet alleen verwarde mensen, maar de grote middenmoot is wel eens overtuigd van een dieet. Zo ook de vrouw van Bonneux: ‘Mijn vrouw is ook arts. Ze is een heel verstandig, zeer rationeel wezen, maar zelfs haar kan ik niet overtuigen dat alle ‘speciale diëten’ bullshit zijn.’ Zou het niet een hype moeten zijn om het gezonde verstand te laten zegevieren? Ondanks dat het Voedingscentrum waarschuwt voor het kleidieet van Kroes en ook reageert op populaire boeken zoals De Voedselzandloper en The Green Happiness, ziet Koen Venema een nog grotere rol voor ze weggelegd:‘Mensen zeggen wel eens dat het Voedingscentrum achterloopt, maar dat komt omdat zij checken of iets klopt. Dat duurt soms jaren, omdat ze onderzoeken afwachten. Ze waaien niet met alle winden mee. Misschienis het wat als zij nog meer pro-actief reageren op hypes. Op die manier krijgt de overheid de rol om mensen beter voor te lichten.’
Al sinds Adam en Eva geven we voedsel de schuld van onze misère. Maar wat nu in de mode is, is niet het laatste wat erover is gezegd. Het is slechts de laatste hype in een lange lijn van overdreven dieetbeloftes. En laten we vooral niet vergeten dat er al wetenschappelijke overeenstemming is over gezonde voeding: eet gevarieerd met veel groenten en eet niet te veel. Helaas is dat net te weinig om een boek mee te vullen en lekker aan te verdienen.